روان شناسی ترس

 برای دانلود   فهرست و مقدمه این کتاب  بر روی   روان شناسی ترس   کلیک کنید.

ترس و فوبی از نظر روان شناسی:

ترس عبارتند از احساس نگرانی که از فکر خطر و یا حضور آن نشئت می­گیرد. بی­تردید در هر امری ناآگاهی، نادانی و بی­خبری، ذاتاً مولد ترس و وحشت است. روانکاوان میان ترس و اضطراب، تفاوت قائل هستند. ترس، واکنش عادی و طبیعی هر واقعه­ای است. اما اضطراب و دلهره به ترسی بی­دلیل مربوط می­شود که به تأثیر از احساس مبهم و خطری نامشخص، ناشناخته و بر اثر عوامل خاصی ایجاد می­گردد. «ترس» احساس و حالتی بسیار غامض و قوی می­باشد که در نهاد انسان نهفته می­شود و اغلب از آن آگاهی ندارند. به همین علت بروز بسیاری از بیماری­های جسمانی در پدیده ترس آن هم از نوع منفی و مخرب آن ریشه دارد و علائمی چون سردرد، مختل شدن تمرکز فکر و ذهن، انقباض شدید عضلانی، اختلال در عملکرد دستگاه­های قلب، گوارش و تنفسی و غدد درون­ریز و … در بر دارد.

لذا صدها عوامل و مولد انواع ترس­ها بویژه از نوع بیمارگونه و غیر منطقی آن یعنی فوبی[1] یا فوبیا وجود دارد که در صورت مزمن و شدید شدن آن، می­تواند زندگی انسان را آن هم در عصر ماشینی واقعاً مختل و فلج سازد.

غالباً پدیده ترس از نظر اکتسابی در دوران کودکی بویژه بین سنین 2 تا 7 سالگی بر اثر تربیت غلط و نابه­هنجار محیط خانواده توسط والدین ناآگاه و مستبد و یا اولیاء و مربیان نادان، در ضمیر ناخودآگاه او ریشه دوانده می­شود و سپس در بزرگسالی رخ می­نمایاند.

البته وجود ترس، در حد طبیعی، معتدل و منطقی برای حفظ بقای بشر می­تواند در صورت پیش آمدن وضعیت قرمز، به عنوان یک اهرم حفاظت و حمایت­کننده و نیز هشداری برای آماده شدن به موقع در غلبه بر خطر بشمار رود. لذا همین امر باعث می­شود که انسان بتواند از جان، حریم حیثیت، دوری از معصیت، احقاق حقوق و مال خود حراست نماید تا قربانی نشود. و این واکنش عادی، طبیعی و لازم در برابر هرگونه احساس خطر محصوب می­گردد. اما اگر تشویش، دلهره و یا اضطراب مبهم از خطر نامشخص، ناشناخته و بدون علت، غیرعقلانی و خارج از منطق و واقعیت ایجاد شود. در واقع به ترس بیمارگونه (فوبی[2]) موسوم است که دارای انواع متعددی می­باشد. به عبارت دیگر ترس مستمر و غیر منطقی و وسواس­گونه که رایج­ترین آن­ها، ترس از اماکن و نقاط (کلستروفوبی[3]) و یا فضاهای باز (آگارافوبی[4]) می­باشد.

ترس از نظر ادبیات قرآنی:

در ادبیات قرآنی، مفهوم ترس و هراس از سه واژه­ی «خوف»، «رهبت» و «خشیت» بدین معنا بکار رفته است:

خوف: خوف به معنای مطلق، ترس است و عبارت است از دل سوختن و متألم بودن به سبب تشویش رسیدن ناخوشی که تحقق آن محتمل باشد و تألم از تشویش امری است که یقینی در حصول و یا مظنون آن باشد.

رهبت: یعنی ترس و خوف با دوراندیشی و احتیاط و اضطراب است و لذا نوعی استمرار خوف و دوام ترس در آن لحاظ شده است.

خشیّت: خشیّت، مرتبه­ی شدیدی از خوف بوده و یکی از صفات بارز عالمان و عقلا در قرآن بشمار می­رود.

خشیت از لحاظ معنایی، یک تفاوت اساسی با «خوف» دارد یعنی حالت خشیّت عمومیت نداشته و فقط مشمول بخشی از انسان­ها می­باشد و ثانیاً امور زیادی ممکن است متعلق به «خوف» باشند و انسان را به هراس بیندازند اما متعلق «خشیّت» فقط خداوند متعال است.

«… وَ فِی نُسخَتِها هُدیً وَ رَحمَه لِلَّذِینَ هُم لِربَعّن یَرهَبُونَ».

ترجمه آیه: «برای کسانی که از پروردگارشان بیمناک بودند، هدایت و رحمتی بود».

«وَ أَمَّا مَن خافَ مَقامَ رَبّهِ وَ نَهَی الَّنفسَ عَن الهَوی (40) فَاِنَّ الجنَّهَ هِیَ المَأوی».

ترجمه آیه: «و اما کسی که از نافرمانی کردن در برابر پروردگارش هراسید، و نفس خود را از هوس بازداشت، پس جایگاه او همان بهشت است».

از سوی دیگر خداوند متعال به مومنان اهل ودع، تقوا و صدق چنین می­فرماید:

«اِنَّ أَولیاءَاللّه لاخَوفُ عَلَیهمُ وَلَاهُم یحزُنونَ». (یونس 62)

ترجمه آیه: «آگاه باشید اولیای خدا، نه ترسی دارند و نه غمگین می­شوند».

به قول بزرگی می­فرماید: «موحّدان هرگز از غیر خدا خشیّت ندارند، اما خوف دارند به این معنا که یک موحّد از مار و عقرب و عنکبوت می­ترسد که مبادا گزیده شود ولی خشیّتش مخصوص خداست یعنی می­داند که هر موجودی بخواهد به او آسیب برساند، بر اثر فرمان الهی است».

در این راستا، عالم ربانی شیخ صدوق در کتاب خصال، خوف را از نظر قرآن کریم، پنج گونه دانسته است:

• خوف، برای گنهکاران است.
• خشیّت، برای عالمان است و ترس از قصور در انجام وظیفه.
• وجل (هراس)، برای تسلیم­شدگان متواضع است هراس قلب به خاطر کم­خدمتی آنان که چون نام خدا گفته می­شود، دل­هایشان می­لرزد.
• رهبت، برای عابدان است و به خاطر احساس قصور در انجام عبادت است.
• هیبت، برای عارفان است و ترس از شکوه و جلال لایتناهی الهی به خاطر شهود حق در هنگام کشف­الاسرار می­باشد.

 لذا همه ترس­ها، منفی و مخرب نیستند و به خاطر هر ترس نباید از اولیاء الله و موحدان خرده گرفت. زیرا برخی از ترس­ها به خاطر بزرگی حادثه یا عظمت مخاطب می­باشد به طوری که تحمل آن از حیطه و توان بشر خارج است این ترس مثبت، لازم و سازنده می­تواند واقع شود.

مانند ترس از اعمال بد و عملکرد ظالمانه و معصیت بار خویش به خاطر جزای روز قیامت.

ترس، در برخی از مفاهیم رایج اخلاقی، عهده­دار ایفای نقش مثبت و سازنده در تنظیم مواضع نفسانی انسان نسبت به عاقبت عملکرد و اعمال کار خویش است.

علمای اخلاق معتقدند که ترس بر دو گونه می­باشد:

ترس پسندیده و ترس ناپسند.

ترس پسندیده، همان ترس از عقاب و عذال الهی به خاطر آثار، عواقب و تبعات اعمال و رفتار معصیت­آمیز و ظلم و تعدی خویش است.

ترس ناپسند، ترسی است از غیر خداوند متعال.

البته بین «ترس» و «جبن» تفاوت اساسی وجود دارد. جبن یا بزدلی عبارت است امتناع نفس از دفاع مجاز و به جا از تمامی حریم خویشتن مبتنی بر احکام شریعت و عقلانیت می­باشد.

حضرت سعدی شاعر بزرگ می­فرماید:

«من از خداوند می­ترسم و پس از این ترسیدن از خدا، از کسی می­ترسم که از خدا نمی­ترسد!».

ترس، اگر به عنوان اهرمی قوی اخلاقی و معنوی و سلاحی در بازدارندگی از ارتکاب به گناه و معصیت و یا بر هر گونه جرم و جنایت و خلاف، حاکم و غالب شود، بدیهی است این نوع ترس، جنبه مثبت، سازنده و نجات­دهنده بشمار می­آید. برای مثال: ترس از قانون و عدالت، دادگاه، جریمه، زندان، قصاص و تعزیرات حکومتی، ترس از هتک حرمت و حیثیت حقیقی و حقوقی، عذاب وجدان و نیز ترس از ترک اطاعت فرامین الهی، می­تواند انسان را از مهلکه­های متعدد محفوظ و مصون نگه دارد. لذا ترس الهی، می­تواند سنگ بنیادین حرکت انسان به سوی مقصد کمال انسانی بشمار رود.

بدیهی است هر کس چنین ترس و هراسی از چگونگی عملکرد و کارنامه خویش داشته باشد، همواره در حال مراقبه اعمال و رفتار خود می­باشد که مبادا دچار انحراف، خطا، معصیت و انحطاط گردد و موجبات ذلت و فلاکت، عذاب و شرمندگی خویش را فراهم سازد. و لذا از هم اکنون با ایمان راسخ مصمم به ترک معصیت و نیز اصلاح افکار و رفتار خویشتن خواهد بود و این همان قرب و منزلتو فضیلت در ترس الهی بشمار می­رود.

کتاب حاضر تحت عنوان «روان­شناسی ترس» که به رشته تحریر و تدوین در آمده است، مؤلف کوشیده است تا ضمن تشریح تفاوت میان «ترس»، «اضطراب» و «فوبی­ها» و نیز با بررسی اجمالی درباره ترس­های بیمارگونه (فوبی) و آگاهی دادن و شناساندن انواع آن به زبان ساده و روان، در سطح درک عمومی ارائه گردد تا بدین وسیله آن دسته از مبتلایان بتوانند با «خودروانکاوی» و «آگاهی یافتن» نسبت به ریشه­یابی، کشف، شناسایی و شناخت عوامل تولید و ایجادکننده ترس­ها و اضطراب­های خیالی درونی خویش، به عنوان راهگشایی در خوددرمانی، با کاهش ترس، موجبات بهبود روحی روانی، آرامش باطنی و سلامتی را حتی­المقدور فراهم سازند.

                                                                                                                                                           با سپاس و احترام
احمد علامه فلسفی

[1] ) Phobie(a).

[2] ) فوبی: هراس یا ترس شدید، حالتی است که می­تواند زندگی بسیاری از انسان­ها را مختل و فلج سازد چنین حالتی ناشی از احساس ترس و وحشت در موقعیتی خطرناک است و عموماً کنترل تعادل آن برای مبتلایان دشوار و گاهی ناممکن است. در سال 1960 میلادی، روان­پزشکان مانند دونالد کلاین (روان­پزشک آمریکایی)، ژوزف وولپی (روان­پزشک آفریقایی) و آیساک مارکس (روان­شناس انگلیسی)، درباره کشف و شناخت ترس­های بیمارگونه (فوبی)، آثار، علائم و راه­های درمان آن، تحقیقاتی موثر به عمل آوردند.

[3]) Claustro Phobie.

[4] ) Agora Phobie.